16. KHUYÊN CAN TRƯỞNG BỐI CẦN CHÚ Ý ĐIỀU GÌ
Khuyên can trưởng bối là bổn phận
“Cha mẹ lỗi, khuyên thay đổi; mặt ta vui, lời ta dịu”. Khi khuyên can cha mẹ hoặc người lãnh đạo, là người làm con, làm cấp dưới thì phải nên tận hết bổn phận, chính là cấp dưới có trách nhiệm khuyên can lỗi lầm đối với lãnh đạo, con cái có trách nhiệm khuyên can lỗi lầm đối với cha mẹ. Dân tộc ta nói về hiếu thuận, chữ “thuận” này không phải là đều phải đi làm tất cả yêu cầu của cha mẹ, mà là trước tiên phải phân biệt xem yêu cầu của cha mẹ là đúng hay sai. Chúng ta phải dùng lý trí để hiếu thuận cha mẹ, khi cha mẹ thật sự có lỗi mà chúng ta không khuyên can, đó là đẩy cha mẹ vào đường bất nghĩa, vậy thì không phải là thái độ nên có của người làm con. “Dùng khóc khuyên, đánh không giận”, cho dù cha mẹ không thể tiếp nhận, tuyệt đối chúng ta cũng không được nói lời oán giận, bởi vì chúng ta đang làm việc mà mình đáng nên làm, không hổ thẹn với lòng mình. Khuyên can cha mẹ không phải là nói họ không nghe thì buông xuôi, sau đó không khuyên nữa, thái độ như vậy thì đã quên mất bổn phận của người làm con rồi. Đó gọi là người khác có đúng hay không cũng không quan trọng, quan trọng là chúng ta từng giờ từng phút cảnh tỉnh bản thân xem mình có làm đúng hay không, mình có tận hết bổn phận hay không.
Thái độ, phương pháp phải thích hợp
Thái độ, phương pháp khuyên can người khác phải chính xác, nếu không thì tưởng là đạt được nhưng kết quả trái ngược. Khuyên can người khác thì chúng ta phải hiểu: sự hình thành tư tưởng quan niệm của một người trưởng thành cũng không phải do một sớm một chiều, cho nên khi khuyên can người khác không có hiệu quả thì phải “vui can tiếp”. Vui nghĩa là vui vẻ, chính là bạn phải tìm được thời cơ thích hợp, xem cha mẹ mình có đang vui vẻ không, hoặc là xem khi nào thấy tâm tình của người lãnh đạo tốt thì mới đi khuyên. Không được để khi cha mẹ đang không vui mà đi khuyên, thế thì có thể sẽ phải ăn một trận mắng té tát. Đó gọi là “vui can tiếp”, là chúng ta phải thăm dò thời cơ, như vậy mới có thể thu được hiệu quả của việc khuyên can người khác.
Muốn biết khuyên can cha mẹ có thích hợp hay không. Thứ nhất phải nhìn từ tồn tâm của chúng ta, thứ hai là phải nhìn từ thái độ của chúng ta, thứ ba là phải dùng đúng phương pháp, đúng thời cơ, thứ tư là phải có tâm nhẫn nại. Bốn loại thái độ này, ở trong câu giáo huấn “cha mẹ lỗi, khuyên thay đổi; mặt ta vui, lời ta dịu” của “Đệ Tử Quy” đều biểu thị ra rồi, “cha mẹ lỗi, khuyên thay đổi” là một tấm lòng hiếu thảo, thái độ là “mặt ta vui, lời ta dịu”. Chúng ta khuyên can cha mẹ thì có thể dùng thái độ như nói với con cái hay không? Như vậy nhất định cha mẹ không thể tiếp nhận, cho nên phải “mặt ta vui, lời ta dịu”. “Khuyên không nghe, vui can tiếp”, nếu bạn khuyên can rồi mà cha mẹ không nghe, cũng không được chán nản phiền muộn, “tiếp” chính là tính nhẫn nại không chán nản phiền muộn, “vui” chính là thời cơ, phương pháp, phải đợi đến khi tâm tình của mẹ tốt rồi thì mới khuyên tiếp.
Phải xem ở tồn tâm
Chúng ta khuyên người khác mà họ không thể tiếp nhận thì phải quán chiếu trở lại tâm của chính mình: có phải là chân tâm thành ý mong họ tốt lên hay không, hay là chúng ta có dục vọng khống chế? Bạn nhất định phải nghe tôi, không nghe thì tôi sẽ rất giận. Chúng ta dùng loại thái độ khống chế này mà yêu cầu người khác sửa đổi thì nhất định họ không dễ tiếp nhận. Trong quá trình dạy học, chúng tôi cũng thường hay có học sinh đến khiếu nại, nói bạn học nào đó như thế thế này, bạn học nào đó như thế kia. Khi học sinh đến khiếu nại, tôi mới hỏi các em:
– Hôm nay em đến nói với Thầy là bạn này làm sai rồi, là em hi vọng bạn ấy sửa lỗi hay là thấy người khác làm sai thì em lại “vui vì người khác gặp họa”? Nếu em thật lòng mong bạn ấy sửa lỗi thì em không cần đến báo cáo với Thầy, em hãy dùng lời nói tốt đẹp để đi khuyên bạn ấy.
Sau khi học sinh được thầy làm cho thông hiểu thì thái độ, sự tồn tâm của bản thân em đã chuyển lại, em ấy cũng thường lịch sự mà khuyên nhủ bạn học này. Đương nhiên chúng ta cũng cho trẻ nhỏ một số thái độ chính xác, khi người khác khuyên nhủ em, thì em phải làm được “nghe khen sợ, nghe lỗi vui, người hiền lương, dần gần gũi”. Chúng ta hướng dẫn trẻ nhỏ, khi bạn học nói ra khuyết điểm của em thì phải nên cảm ơn bạn ấy, phải nên nói với bạn ấy rằng: “Cảm ơn bạn đã chỉ ra khuyết điểm cho mình!”, trẻ nhỏ đều có thái độ như vậy thì có thể chung sống hoà thuận với nhau.
Phải xem thái độ
Thái độ chúng ta khuyên can người khác nhất định phải làm được “mặt ta vui, lời ta dịu”. Chúng ta vẻ mặt vui hoà, lời nói nhỏ nhẹ, bình tâm tĩnh khí mà khuyên can cha mẹ hoặc người khác, nếu khi chúng ta khuyên can người khác mà tỏ vẻ bực bội thì sẽ ảnh hưởng đến cảm xúc của người khác, chúng ta không bực bội thì họ cũng không dễ gì bực bội.
Phải dùng đúng phương pháp, đúng thời cơ
Thời cơ khuyên can người như thế nào thì sẽ tốt hơn? Tục ngữ nói: “Nói tốt nơi đông người, khuyên lỗi nơi phòng riêng” [1]. Xưng tán ưu điểm của người khác, xưng tán việc tốt của người khác, bạn có thể nói giữa đại chúng, bởi vì có thể làm cho người khác “thấy người tốt, nên sửa mình”, bạn cho họ sự khẳng định, họ cũng sẽ càng tích cực nỗ lực hơn. Nhưng lúc khuyên can lỗi lầm của người khác thì phải nên ở trong sự riêng tư, vào lúc không có người khác thì mới khuyên nhủ. Tại sao phải vào lúc không có người khác? Bởi vì người trưởng thành rất giữ thể diện! Nhưng đạo đức, học vấn của một người muốn có thành tựu, trước tiên phải bán cái thể diện đi đã. Nhưng từ trên tình người mà nói, chúng ta cũng phải đặt mình vào người khác, lo lắng cho thể diện của người khác, đây chính là phải “khuyên lỗi nơi phòng riêng”. Khi bạn làm như vậy thì đối phương cũng sẽ cảm thấy rất có thể bạn suy nghĩ cho họ. Nếu bạn nói ra lỗi lầm của họ giữa công chúng thì có thể ngay tại đó sẽ phát sinh xung đột hay biện luận, cho nên khuyên lỗi ở nơi phòng riêng chính là phải tìm đúng thời cơ.
“Luận ngữ” nói: “có thể nói mà không chịu nói, là người có lỗi; không được nói mà lại nói ra, là lời nói sai lầm” [2], thời cơ đã đến rồi, có thể khuyên bảo họ mà bạn không khuyên bảo họ, như vậy là chúng ta không nắm được thời cơ tốt, chính là chúng ta mất đi bổn phận rồi, mất đi bổn phận người con, hoặc là mất đi bổn phận người làm bạn; thời cơ còn chưa đến mà bạn quá vội vàng nói với họ, thì đây là “lời nói sai lầm“, bạn có thể nói lời nói sai lầm, tâm thiện có thể làm thành việc ác.
Ở cuối đời Tuỳ, đầu đời Đường, cha của Đường Thái Tông (Lý Thế Dân) là Lý Uyên, ông dẫn theo quân đội đánh Nam phạt Bắc, có một lần Lý Uyên quyết định đem quân đội đi theo một con đường. Lý Thế Dân vừa xem thì thấy con đường này rất có thể sẽ gặp sự mai phục của quân địch, sẽ khiến cho toàn quân bị tiêu diệt. Cho nên Lý Thế Dân đã một mực khuyên phụ thân của ông không được đi theo con đường đó nhưng phụ thân của ông không nghe. Kết quả hôm đó chuẩn bị xuất phát từ sáng sớm, đột nhiên nghe thấy bên ngoài lều có người đang khóc lớn, Lý Uyên cảm thấy rất kì lạ nên đi ra ngoài, nhìn thấy Lý Thế Dân ngồi ở trên đất mà khóc lớn. Sau đó thì Lý Thế Dân nói:
– Phụ thân, đi như vậy nhất định sẽ làm cho toàn quân bị tiêu diệt.
Ông nói rồi, càng khóc lớn tiếng hơn. “Đệ Tử Quy” có nói “dùng khóc khuyên, đánh không giận”, chính là sự biểu diễn của Đường Thái Tông Lý Thế Dân. Phụ thân của ông vừa nhìn thấy, đứa con trai này cũng thật là khó có được, kiên trì muốn khuyên bảo ông, sau đó mới đổi lại đường đi, giúp cho quân đội không gặp phải nguy hiểm. Một trận khóc này của Lý Thế Dân đã xoay chuyển trở lại toàn bộ vận mệnh của nhà Đường, cho nên khuyên bảo phải dùng đúng phương pháp.
Phải rất có tính nhẫn nại
Người già thì sợ thân thể không tốt, cho nên chúng ta phải thường hay câu thông với cha mẹ một số quan niệm về sức khoẻ. Có kiến thức về sức khoẻ thì cha mẹ mới đưa ra được lựa chọn có lợi cho sức khoẻ. Người già hiện nay nhìn thấy mặt đều sẽ nói: “Ăn ít một chút mới không bị cao huyết áp, mới không bị bệnh ung thư”. Bởi vì tuổi già ăn càng thanh đạm thì gánh nặng cho cơ thể càng ít, cho nên bạn cũng phải câu thông với cha mẹ, nói với họ những đạo lý này. Ngàn vạn lần không được cho rằng thế hệ trước chúng ta quá khổ rồi, điều kiện đời sống bây giờ tốt rồi thì phải nên ăn nhiều cá thịt, nếu không thì không đủ dinh dưỡng. Nếu như nghĩ như vậy, chính là dùng tâm tốt để làm việc sai lầm. Hiện nay cũng đề xướng ăn gạo xát dối, gạo nảy mầm, đó toàn là đồ ăn dinh dưỡng, cơm gạo trắng chỉ có các loại đường. Nhưng nếu như chúng ta lấy gạo xát dối, khoai lang đưa cho cha mẹ ăn, quan niệm của họ nhất thời không chuyển lại được, cũng không có cách gì tiếp nhận, vậy thì bạn phải dần dần khéo léo mà câu thông. Phải giúp cha mẹ xây dựng được quan niệm chính xác về sức khoẻ, cũng không phải là vừa làm là được ngay, dục tốc bất đạt, chúng ta không thể làm quá gấp gáp, không được cứng nhắc quá với người khác. Nếu như bạn nói: “Bố mẹ chỉ cần ăn uống theo con là đúng, đừng nói nhiều nữa“, như vậy trong tâm cha mẹ sẽ rất khó chịu. Khi trong tâm một người khó chịu thì ăn bất cứ thứ gì có nhiều dinh dưỡng đi chăng nữa cũng không dễ hấp thụ tiêu hoá.
“Khuyên không nghe, vui can tiếp”, người hiện nay nếu như khuyên một lần mà nghe theo thì người này nhất định không phải người thường. Nếu có người như vậy thì các bạn nhất định phải gọi điện cho tôi, tôi phải đưa họ ra để hoằng dương văn hoá truyền thống, bởi vì họ có thể là Nhan Uyên, Nhan Uyên là người “không phạm lỗi lần hai”.
“Dùng khóc khuyên, đánh không giận”, cho dù bị hiểu lầm thì cũng nên có thể kiên trì khuyên bảo, kiên trì làm tiếp, chính là bị đánh cũng không oán không giận. Chúng ta muốn giúp đỡ, khuyến tấn người khác, trước hết phải làm được không sợ oan khuất. Ví như có một mẫu ruộng không có nước, đất đai đều nứt nẻ, ở trong đó ngay cả con giun đất cũng không có, ngay cả một số vi sinh vật cũng không có, ruộng như vậy lẽ nào bạn vẫn hi vọng ngày mai nó sẽ nở hoa kết quả, thu hoạch lúa gạo được ư? Trong tình trạng này, bạn sẽ phải cung cấp cho mẫu ruộng này một nền tảng, không những phải tưới tiêu, mà còn phải thêm vào một số chất hữu cơ, còn phải trải qua cày cấy đất đai, gieo hạt giống, và lao động trên đồng ruộng mấy tháng thì mới thu hoạch được lúa gạo. Cho nên chúng ta khuyến tấn con cái, khuyến tấn người thân thì không được làm quá gấp gáp, nhất định phải có thái độ uyển chuyển thoả hiệp, không chịu khuất phục.
Làm mà không được, phản tỉnh chính mình [3]
Chúng ta khuyên người khác mà không có hiệu quả thì phải hiểu rằng vấn đề không phải ở chỗ đối phương mà là ở chính mình. Chúng ta nơi nơi phản tỉnh bản thân thì trí huệ khuyên can người khác sẽ càng dần càng cao, người khác sẽ cảm nhận được chân tâm thành ý của chúng ta, nhất định sẽ chuyển trở lại. Chúng ta phải giữ gìn được một thái độ, nếu người khác không nghe lời khuyên của chúng ta, là bởi vì chúng ta “đức chưa tu”, cho nên “cảm chưa tới”.
Có một người đọc sách tên là Tôn Nguyên Giác, nơi ông ấy ở có phong tục tập quán rất không tốt, chính là khi cha mẹ tuổi già bị bệnh thì phải cõng lên trên núi, để cho họ tự sinh tự diệt. Ông nội của Tôn Nguyên Giác lúc về già sinh bệnh thì phụ thân của ông muốn đem ông nội lên trên núi. Tôn Nguyên Giác đã khuyên phụ thân không được làm như thế, nhưng phụ thân của ông không nghe. Không làm gì được, ông đã cùng với phụ thân cùng cõng ông nội lên trên núi. Sau khi đặt ông nội xuống, phụ thân của ông định về nhà thì Tôn Nguyên Giác lập tức nhặt lấy cái sọt tre để cõng ông nội lên định đem về nhà, phụ thân của ông nói:
– Cái sọt tre này không phải mang về, để ở đó là được rồi.
Ông liền nói với cha:
– Không được, cái này con phải mang về nhà, sau này đợi khi cha cũng già rồi thì con lại dùng nó để cõng cha lên núi.
Phụ thân của ông nghe xong trong lòng rất xấu hổ, lập tức cõng ông nội quay về nhà. Đây là rất khéo léo để khuyên can phụ thân, cho nên chúng ta cũng phải quan sát thời cơ mà làm, dùng lời nói nhu hoà để khuyên bảo.
Tín nhiệm là tiền đề của khuyên can
Trong “Luận Ngữ“, Khổng Tử nói với chúng ta: “Quân tử có tín nhiệm rồi mới khuyên, chưa có tín nhiệm thì ắt họ sẽ cho là phỉ báng mình vậy” [4], quân tử khuyên người khác thì phải có một tiền đề, chính là khi đối phương rất tín nhiệm họ thì mới có thể khuyên can; khi đối phương còn chưa tín nhiệm chúng ta mà chúng ta đi khuyên bảo thì họ sẽ nghĩ rằng chúng ta có ý nói xấu, huỷ báng họ. Cho nên chúng ta muốn khuyên nhủ cha mẹ, lãnh đạo, bạn bè, hoặc anh em, trước tiên phải làm cho họ có niềm tin thì sự khuyên can của chúng ta mới có hiệu quả. Làm thế nào để có được niềm tin của người thân? Tuyệt đối không phải là tự dưng mà đến, nhất định phải thông qua sự chăm sóc và cống hiến thật lòng của chúng ta mới có thể gây dựng.
Có một số bạn rất nhiệt tình thích đi giúp đỡ người khác, nhưng người ta vừa nhìn thấy họ thì vội vàng chạy mất, cảm thấy họ rất phiền đến người khác, rất rắc rối, sau đó thì nói với họ: “Cầu xin bạn, xin đừng quan tâm đến tôi nữa.”
Có người như vậy không? Có! Chính mình đi giúp đỡ người khác mệt muốn chết, vậy mà người ta còn ngờ vực. Đó là bởi sự quan tâm của và cống hiến của họ không nhắm vào nhu cầu của người khác, cho nên mới không được hoan nghênh. Chúng ta phải khéo quan sát nhu cầu người khác, sau đó mới cống hiến thì tự nhiên có thể thu được niềm tin của người khác, nhận được sự hoan nghênh của người khác. Sau đó đến thời cơ thích hợp, tất cả những lời chúng ta nói, họ sẽ rất dễ tiếp nhận. Trong quan hệ cha con, người cha tín nhiệm đối với con cái, chính là tâm tình an ổn; con cái có được tín nhiệm của cha mình, cũng sẽ càng thêm hiếu thuận với cha mẹ. Ở trong quan hệ quân – thần, cấp trên cần nhất là chúng ta đi giúp họ gánh vác trách nhiệm công việc, mà chúng ta cũng có thể làm một cách âm thầm, mỗi lần làm được có thể khiến cho cấp trên an tâm. Đây chính là nhắm vào nhu cầu của cấp trên mà cống hiến, họ sẽ vô cùng tín nhiệm chúng ta. Quan hệ vợ chồng cũng như thế, ví dụ như người vợ sắp xếp việc nhà cho tốt, giáo dục con cái cho tốt, giúp cho người chồng không phải lo lắng gì, người chồng sẽ tín nhiệm người vợ, những lời mà vợ nói tự nhiên sẽ có trọng lượng.
[1] Dương thiện ư công đường, quy quá ư tư thất揚善於公堂,規過於私室
[2] Khả dữ ngôn, nhi bất dữ chi ngôn, thất nhân; bất khả dữ ngôn, nhi dữ chi ngôn, thất ngôn 可與言,而不與之言,失人;不可與言,而與 之言,失言。
[3] Hành hữu bất đắc, phản cầu chư kỉ “行有不得,反求諸己”
[4] Quân tử tín nhi hậu gián, vị tín, tắc dĩ vi báng kỉ dã 君子信而後諫,未信,則以為謗己也