3. THẾ NÀO LÀ HIẾU?
Thế hệ trước và thế hệ sau hoà thành một thể thì gọi là HIẾU
Chữ “Hiếu”(孝) là chữ hội ý[1], phía trên là chữ Lão (老), phía dưới là chữ Tử (子) . Lão là chỉ cho thế hệ trước, Tử là chỉ thế hệ sau, thế hệ trước và thế hệ sau hoà thành một thể, gọi là “Hiếu”, cho nên thế hệ trước và thế hệ sau gắn kết với nhau không thể tách rời. Chúng ta xem chữ này giống như một đứa trẻ đang cõng một người già trên lưng, thế hệ trước niệm niệm nghĩ đến phải vun đắp cho thế hệ sau như thế nào thì mới có thể kế thừa được cha mẹ, tổ tiên, thậm chí là việc dạy dỗ ra một người con tốt cũng là kế thừa đối với xã hội. Con cái niệm niệm gánh vác trên vai trách nhiệm phụng dưỡng cha mẹ, thời thời nghĩ đến cha mẹ, làm sao để cha mẹ vui vẻ hơn, đời sống viên mãn hơn.
Hành hiếu không thể chờ đợi
Hành hiếu là việc nhất định phải làm ngay lập tức, nội tâm sẽ cảm nhận được sự tròn đầy, vững chãi. Tôi có một người anh kết nghĩa, anh ấy hơn tôi một giáp (12 tuổi). Tôi đã từng chia sẻ với anh rằng hành hiếu là việc làm vui sướng nhất, anh ấy nghe rồi cũng rất đồng tình. Khoảng mười mấy năm trở lại đây, sức khoẻ của mẹ anh thường không được tốt, cho nên anh đã từ chối rất nhiều xã giao bên ngoài, chỉ cần vừa có thời gian rảnh thì anh nhanh chóng về nhà chăm sóc mẹ. Làm như vậy suốt hơn mười năm, trong tâm rất hoan hỉ. Năm ngoái, mẹ của anh vãng sanh rồi, khi mẹ anh vãng sanh, anh có một thể hội sâu sắc, anh nói rằng: lựa chọn suốt hơn mười năm qua là chính xác, nếu hơn mười năm qua mà dùng thời gian bầu bạn với mẹ cho việc xã giao bên ngoài thì anh nhất định sẽ cảm thấy rất hối hận.
Học cách từ chối
Rất nhiều bạn nói rằng: “Người trong giang hồ, có những việc không thể làm theo ý mình” [2], đó là lời mượn cớ thoái thác. Bất kỳ việc gì, chỉ cần chúng ta có tâm thì sẽ có thể làm được rất tốt. Ngay trong sự giao tiếp qua lại giữa người với người, có một bài học nhất định phải học, đó là học cách từ chối hội hè. Nếu không phải việc giao thiệp bắt buộc thì nên từ chối, phải dùng thời gian để làm các việc quan trọng nhất và có giá trị nhất của cuộc đời. Trong việc từ chối có hai con Át chủ bài có tác dụng rất tốt, một là cha mẹ. Khi bạn bè muốn lôi kéo bạn đi uống rượu hoặc ăn nhậu đến tận đêm, loại hội hè này vừa mất thời gian mà lại hại thân. Lúc này bạn chỉ cần nói với họ:
– Tôi đã hứa phải về ăn cơm với mẹ, thật là áy náy quá, hôm nay tôi không thể đi cùng bạn được rồi.
Bạn nói như vậy có thể họ sẽ nghĩ rằng “đã nửa năm rồi mình cũng không về nhà ăn cơm với cha mẹ”, đánh thức được tâm hiếu của họ. Khi bạn nói phải về nhà thăm cha mẹ thì hầu hết mọi người sẽ không ép buộc bạn nữa. Con Át chủ bài thứ hai là vợ con. Nếu bạn bè muốn lôi kéo bạn đi “ăn chơi đàng điếm”[3] thì bạn hãy nói với họ:
– Tôi đã hứa với tụi nhỏ, hôm nay về nhà phải kể cho chúng nghe hai câu chuyện giáo dục đức hạnh, với con cái thì đã nói là phải làm, không được vọng ngữ nói dối, cho nên thật là không phải phép, tôi phải về rồi.
Bạn bè sẽ không ép buộc bạn nữa.
Nếu họ vẫn còn muốn ép buộc bạn nữa thì phải làm sao? Kiểu bạn bè thế này đúng là chẳng thấu tình đạt lý, mà đối với bạn bè thì phải nên biết lấy bỏ. “Tình bạn của bậc quân tử thì nhạt như nước” [4], sao lại nhạt? Trong vị nhạt đó có vị chân thật. Tình cảm bạn bè đều xây dựng ở trên đạo nghĩa và tình nghĩa, nhất định họ có thể cảm nhận được bạn có rất nhiều việc trong bổn phận của mình cần phải tận trách nhiệm, cho nên tuyệt đối không phải mỗi ngày đều phải ở với bạn như hình với bóng. Có thể là đến bảy tám giờ tối, họ còn nhắc bạn phải nhanh về nhà ăn cơm, như vậy mới có bầu không khí gia đình; nhanh chóng về nhà thăm hỏi cha mẹ, phải hết lòng hiếu thảo nhiều hơn. Mà “Tình bạn của tiểu nhân ngọt như mật” [5], ngọt như mật là giống như dính chặt lấy nhau chẳng chút rời xa, tại sao lại thân mật như vậy? Bởi vì họ có mục đích, họ có thể nhìn thấy tiền trong túi của bạn, hoặc là nhìn thấy các mối quan hệ xã hội của bạn, ngày nào còn tiếp xúc với bạn thì họ sẽ có thể có được lợi ích. Cho nên khi họ vẫn chưa được lợi ích trước mắt, mỗi ngày họ sẽ đi theo bạn, thậm chí đến canh ba nửa đêm cũng ở đó chẳng rời. Đợi đến một ngày bạn đáp ứng rồi, đưa tiền cho họ rồi thì họ lập tức thay hình đổi dạng. Cho nên, lựa chọn bạn bè phải vô cùng cẩn thận, hành hiếu nhất định phải biết quý trọng thời gian.
Hiếu Đễ là pháp bảo gia truyền
Tấm lòng hiếu thảo mà anh kết nghĩa của tôi đối với mẹ anh cũng đã để lại cho đời sau một tấm gương tốt. Anh ấy thường hay về nhà bầu bạn với mẹ, mà anh chị em của anh cũng vậy, cho nên trong nhà vô cùng náo nhiệt, tình cảm giữa anh chị em cũng rất tốt. Ngày chôn cất mẹ anh, tôi cũng đến linh đường để hành lễ. Tôi phát hiện ra một sự việc: các con cái của anh chị em của anh đều có khí chất và tố chất rất tốt, chẳng những học vị cao mà thái độ đối với người khác cũng rất khiêm cung. Cho nên, cái gì là giáo huấn gia truyền tốt nhất? Hiếu và Đễ, chính là “Anh nhường, em kính” [6]. Người làm cha mẹ biết lấy thân làm gương thì sẽ làm ra được tấm gương học tập rất tốt trong tâm trí của thế hệ sau.
Một ngày làm thầy, cả đời là cha [7]
Cha mẹ phải biết dùng từ ái và trí huệ để dạy dỗ thế hệ sau, con cái cũng phải biết quan tâm và tìm hiểu nhu cầu của cha mẹ để tận hiếu đạo, như vậy mới có thể làm cho mối quan hệ cha con phát triển được hài hoà viên mãn. Làm người có thể đội trời đạp đất, nhân cách hoàn thiện thì ngoài việc phải nghe lời giáo huấn của cha mẹ, còn phải có một nhân vật rất quan trọng đến dạy dỗ, chính là Thầy giáo. Văn hoá truyền thống của chúng ta xem trọng nhất chính là Hiếu đạo và Sư đạo. Thời xưa, cha mẹ qua đời phải thủ hiếu ba năm, mà Thầy giáo qua đời thì trong tâm cũng phải để tang ba năm. Chúng ta từ trong tang lễ mà thể hội được rằng, thái độ của người xưa đối với Thầy giáo là vô cùng cung kính, gọi là “Một ngày làm Thầy, cả đời làm cha“. Cha mẹ sinh thành và nuôi dưỡng chúng ta, cho chúng ta thân mạng; Thầy giáo dùng trí huệ để dẫn dắt chúng ta, cho cúng ta huệ mạng (sinh mạng trí huệ). Ân đức của Cha mẹ và Thầy giáo, cả đời này chúng ta đều phải nên ghi nhớ, đối với cha mẹ và thầy giáo đều phải nên hiếu kính và phụng dưỡng.
Tâm Hiếu là do dạy mà ra
Điều thiện nào quan trọng nhất đối với cả đời của con trẻ, nhất định phải dạy dỗ từ nhỏ? Đó là “Hiếu“. Dân gian ta có một câu nói: “Trăm thiện Hiếu đứng đầu”[8], câu nói này có hai tầng ý nghĩa: Một là Hiếu đứng đầu trăm điều thiện; Hai là Hiếu là đức hạnh dẫn đầu, trăm điều thiện đều đi theo sau, Hiếu là căn bản của Đức. Khổng Phu Tử nói: “Phù hiếu, đức chi bổn dã, giáo chi sở do sanh dã“. “Hiếu” là căn bản của đạo đức, giáo dục nhất định phải từ Hiếu mà bắt đầu dạy, tâm hiếu của con người là do dạy mà ra.
Khi con cái có tâm Hiếu thì hành vi sẽ có sự thay đổi rất lớn. “Đệ tử quy” nói “Cha mẹ gọi, trả lời ngay“, con cái có tâm Hiếu mà nghe thấy cha mẹ gọi thì sẽ rất cung kính đến nghe ý kiến của cha mẹ. Có thể cung kính đối với lời dạy của cha mẹ thì thái độ này một khi đã được nội hoá, sau này đối diện với lời dạy của trưởng bối cũng sẽ cung kính. “Đệ Tử Quy” nói “Đông phải ấm, hạ phải mát“, con cái có tâm Hiếu biết quan tâm và cảm thông với cha mẹ, tâm Hiếu đó dần dần nội hoá thì có thể quan tâm và cảm thông với những người lớn khác, thậm chí là đối với tất cả người thân. Con cái có tâm hiếu thì cũng sẽ yêu thương bảo vệ cơ thể của mình, bởi vì “Thân bị thương, cha mẹ lo“. Cho nên, tấm lòng quan tâm và tâm tỉ mỉ của con cái bắt đầu được bồi dưỡng từ lòng hiếu thảo đối với cha mẹ.
Trung tâm của chúng tôi có một đứa bé bị cảm, cậu bé ghi vào trong nhật ký rằng: “Hôm nay mình bị cảm rồi, mình rất là buồn, không phải vì bị cảm rất khổ, mà là bị cảm chính là bất hiếu, bởi vì thân bị thương, cha mẹ lo“. Con trẻ có tâm hiếu liệu có thói quen xấu là tàn phá cơ thể của mình hay không? Không có. Cậu bé sẽ biết tự yêu thương, biết tự trọng.
“Đức tổn thương, cha mẹ tủi“, con trẻ có tâm hiếu thì mọi lúc mọi nơi sẽ chú ý đến lời nói hành vi cử chỉ của mình để không làm cho cha mẹ mất mặt. Từ nhỏ tôi sợ nhất là nghe thấy một câu nói, đó là sợ người khác mắng tôi: “Mày đúng là chẳng có gia giáo!“. Cho nên, chẳng dám làm việc xấu nào, rất sợ làm mất mặt cha mẹ. Khi tâm hiếu của một người sinh khởi thì các thiện hạnh khác tự nhiên theo sau, cho nên dạy Hiếu đặc biệt quan trọng, không thể không dạy Hiếu!
[1] Chữ Hán bao gồm Lục Thư, gọi là sáu cách hình thành nên chữ Hán, trong đó Hội Ý là một trong số đó, là loại chữ hợp ý của các phần mà thấy được nghĩa.
[2] Nhân tại giang hồ, thân bất do kỉ 「人在江湖, 身不由己」
[3] Hoa thiên tửu địa花天酒地
[4] Quân tử chi giao đạm như thuỷ 君子之交淡如水
[5] Tiểu nhân chi giao điềm như mật小人之交甜如蜜
[6] Huynh hữu đệ cung 兄友弟恭
[7] Nhất nhật vi sư, chung thân vi phụ 一日為師, 終身為父
[8] Bách thiện Hiếu vi tiên 百善 孝為先