6. DẠY DỖ CON TRẺ PHẢI CẨN THẬN LỜI NÓI VIỆC LÀM

 Một lần không cẩn thận, công sức đổ sông biển

Nghĩ đến chữ “Cẩn” (謹) này thì phải làm được cẩn ngôn thận hạnh (ăn nói dè chừng, làm việc cẩn thận). Bắc Kinh có một công ty nước ngoài nổi tiếng tuyển dụng nhân viên, công ty thông qua các cấp độ thi tuyển rất khắt khe và tuyển chọn được các ứng viên tài năng ưu tú. Trong quá trình thi cử nhiều cấp này đã loại bỏ rất nhiều người, sau cùng giữ lại được một nhóm người chuẩn bị vào đợt phỏng vấn cuối cùng. Khi nhóm người này vào phỏng vấn, người quản lý công ty bước vào, ngồi cùng với họ một lúc thì người quản lý nói:

– Bây giờ tôi có chút việc đi ra ngoài khoảng mười phút, các bạn đợi tôi một chút.

Người quản lý đi ra ngoài, tất cả mọi người ngồi trong đó, ngồi được một, hai phút thì đứng dậy, sau đó nhìn thấy trong văn phòng có một số tập tài liệu nên lật ra xem; sau khi người này xem xong, còn đưa cho người kia xem, người kia cũng ở đó lật ra xem. Mười phút trôi qua, người quản lý này bước đến nói với tốp người chờ phỏng vấn:

– Các bạn đều không được tuyển dụng.

Bởi vì trong văn phòng có gắn camera, cho nên nhìn thấy mỗi người ở trong tuỳ tiện sử dụng đồ của công ty. Do vì họ chưa từng học “việc tuy nhỏ, chớ tự làm; nếu đã làm, lỗi đạo con”, cũng chưa từng học “vào phòng trống, như có người”, cho dù người chủ không ở đó thì cũng cần phải giữ chừng mực, không được có tơ hào giảm bớt. Khi người quản lý này tuyên bố các bạn đều không được tuyển, những người này còn phẫn nộ bất bình. Do đó, làm người xử thế quan trọng nhất chính là phải cẩn thận.

Nếu bất cẩn, làm người sai, làm việc cũng sai

Công phu của chữ “Cẩn” nhìn từ chỗ nhỏ bé, có thể chúng ta vừa không cẩn thận thì đã trở ngại đến người khác. Chẳng hạn như bạn ngồi không ra tướng ngồi, chân cứ duỗi ra, rất có thể làm cho người khác bị ngã. Nếu ở phương diện lớn, bạn không đủ cẩn thận cũng có thể tạo thành tai hoạ, tạo thành thương vong. Trước đây nước Mỹ có một chiếc máy bay trực thăng bị nổ tung giữa không trung và rơi xuống, chính là bởi do sự cẩu thả lúc kiểm tra máy móc, có một vết nứt không kiểm tra kỹ, sau này mới phát sinh việc ngoài ý muốn. Công việc mà chúng ta phụ trách mà có liên quan trực tiếp tới an toàn của người khác thì không được có mảy may buông thả. Ngay trong một lần hoạt động hàng không vũ trụ, chi phí cũng đến hàng tỉ đô la, kết quả vốn dĩ muốn đổ bộ lên mặt trăng, lúc tới nơi lại phải đổi hướng quay về, chính vì thiếu mất một viên pin mấy chục đô-la mà không có cách gì đổ bộ được. Một chút xao nhãng nho nhỏ thôi cũng có thể tạo thành tổn thất rất lớn, cho nên không thể không cẩn thận. Sự nghiệp và gia nghiệp trong đời của một người muốn có được thành tựu thì không thể không học thái độ cẩn thận này.

Tôi thường ngồi máy bay đến rất nhiều nơi để diễn giảng, nếu không đủ cẩn thận, không tìm thấy hộ chiếu thì sẽ có tình huống gì xảy ra? Không chỉ là cảm xúc của bản thân vô cùng hốt hoảng mà đến lúc đi không được thì sẽ có lỗi với rất nhiều người đang đợi tôi. Mặc dù việc cẩn thận chỉ là một mắt xích nhỏ nhưng mặt ảnh hưởng của nó đúng là rất lớn. Nếu lãnh đạo của một đơn vị không đủ cẩn thận cũng có khả năng bởi vì một chỗ nho nhỏ mà tạo thành tổn thất không cách gì sửa chữa được. Một người có thái độ rất cẩn thận, nhất định là từ nhỏ họ đã dưỡng thành cái thói quen cẩn thận rồi.

Một lời nói có thể làm hưng thịnh đất nước, một lời nói cũng có thể mất nước

Ngôn ngữ (lời nói) của chúng ta có thể cẩn thận thì có thể tránh được rất nhiều sai lầm, thậm chí là có khả năng tránh được tai nạn. Giáo huấn của Khổng Tử xem trọng bốn loại học vấn: thứ nhất là Đức hạnh, thứ hai là Ngôn ngữ, thứ ba là Chính sự, thứ tư là Văn học. Vì sao ngôn ngữ được xếp ở vị trí quan trọng đứng ngay sau Đức hạnh? Bởi vì sự qua lại và tương tác giữa người với người sử dụng tần suất cao nhất chính là ngôn ngữ. Có câu: “một lời có thể chấn hưng đất nước, một lời cũng có thể làm mất nước“, một lời nói có thể làm cho gia đình hoà mục, một lời nói cũng có thể khiến cho gia đình tranh chấp không ngừng. Chúng ta nói lời cũng phải nên suy nghĩ ba lần, cũng phải nên đề cao độ nhạy cảm, trước khi nói ra lời thì phải nghĩ đến những lời sẽ nói ra, liệu có làm tổn hại đến đối phương hay không, chúng ta phải có thái độ cẩn thận như vậy. Tục ngữ cũng nói: “Đối diện người thất ý, không được nói việc đắc ý“, đây đều là ở ngay trong lời nói mà nơi nơi lưu lộ ra phải vì người mà suy nghĩ. Cho nên lời nói và hành vi phải đặc biệt cẩn thận.

Cẩn ngôn thận hành [1] phải từ căn bản mà sửa, căn bản là tâm niệm

Căn bản của lời nói và hành vi là ở nơi ý niệm của một người, người thật sự tu thân thì họ sẽ ở ngay trong khởi tâm động niệm mà làm được niệm niệm cẩn thận. Khi ý niệm của chúng ta đều có thể cẩn thận thì lời nói hành vi sẽ không có thiên lệch quá lớn. Ví như chúng ta học tập “Đệ Tử Quy – chương Cẩn“, nội dung của phần này chính là dạy dỗ chúng ta thường xuyên phải cẩn thận để làm được: không được lãng phí thời gian, không được lãng phí thức ăn, những loại ý niệm như ý niệm xa xỉ, ý niệm tham lam, ý niệm lười biếng, ý niệm bất kính vừa khởi lên thì phải lập tức điều phục nó xuống; khi tâm thiếu kiên nhẫn của chúng ta khởi lên, tâm tuỳ tiện khởi lên, khi tâm không suy nghĩ cho người khác của chúng ta khởi lên thì phải nhanh chóng điều phục cho tốt, chuyển biến thành cung kính, chuyển biến thành vì người mà suy nghĩ.

Trong Đệ Tử Quy dạy dỗ cẩn thân trọng lời nói và hành vi như thế nào

Giáo huấn trong chương “Cẩn” của “Đệ Tử Quy” đã bao gồm mấy loại năng lực quan trọng. Thứ nhất, năng lực tự kiềm chế của một người phải từ trong những giáo huấn này mà cắm gốc; thứ hai, năng lực sinh hoạt độc lập; thứ ba, năng lực làm việc. “Ham muốn không được phóng túng” [2] , tập tính của con người không được phóng túng, cho nên phải dưỡng thành năng lực tự kiềm chế. “Sáng dậy sớm, tối ngủ trễ”, là nói không được ham ngủ, không được lãng phí thời gian, đây là thuộc về năng lực tự kiềm chế.  “Với ăn uống, chớ kén chọn; Ăn vừa đủ, chớ quá no”, đây là dạy dỗ chúng ta trong ăn uống, từ nhỏ phải để cho con cái hình thành được năng lực tự kiềm chế. “Sáng rửa mặt, phải đánh răng; Tiểu tiện xong, rửa tay sạch” là bồi dưỡng năng lực sinh hoạt độc lập và thói quen vệ sinh sạch sẽ.

“Mũ phải ngay, nút phải cài; vớ và giày, mang chỉnh tề” là bồi dưỡng năng lực làm việc, bạn làm thật tốt sự việc, trên thực tế không chỉ là tôn trọng bản thân, mà cũng là tôn trọng người khác. Làm việc phải bắt đầu từ những tiểu tiết nhỏ nhặt. Ăn mặc mà nhếch nhác, khi người khác qua lại với bạn thì có cảm giác gì? Hình như là bạn không tôn trọng tôi. “Không biết tự trọng, tự chuốc lấy nhục” [3], một người không tôn trọng chính mình thì có thể cảm vời đến sự huỷ báng khinh thường của người khác, “tự trọng rồi mới trọng người, tự kính rồi mới kính người” [4], cho nên dáng vẻ cử chỉ cũng phải cẩn thận. Một đời muốn có thành tựu thì nhất định phải nơi nơi cẩn thận, gia đình muốn mĩ mãn cũng là như thế.

[1] Cẩn ngôn thận hành: cẩn thận dè chừng trong lời nói, hành vi.

[2] Dục bất khả túng 欲不可縱

[3] Bất tự trọng, tựu thủ nhục 「不自重,就取辱」

[4] Tự trọng nhi hậu nhân trọng, tự kính nhi hậu nhân kính 「自重而後人重,自敬而後人敬」